NGHĨA CỦA CHỮ “BỒN” TRONG “LÂM BỒN” - HOÀNG TUẤN CÔNG

Thứ bảy - 18/03/2017 14:59

“Lâm bồn” là một từ Việt gốc Hán. Tuy không mấy thông dụng trong đời sống giao tiếp, nhưng lại được sử dụng khá nhiều trên sách báo hàng ngày.

    “Lâm bồn” là một từ Việt gốc Hán. Tuy không mấy thông dụng trong đời sống giao tiếp, nhưng lại được sử dụng khá nhiều trên sách báo hàng ngày. Ví dụ một số báo đặt tít: “Đến lúc lâm bồn mới biết mang thai.” (dantri.com.vn); “Cô gái không biết mình có thai...đến lúc lâm bồn.” (thanhnien.vn); “Tại sao đàn ông không nên gần vợ lúc lâm bồn.” (vietnam.net.vn); “10 dấu hiệu cho biết bạn sắp lâm bồn.” (nuoiconkieumy.com);“Chuẩn bị đến ngày lâm bồn.” (songkhoe.vn)...

          Nhóm từ điển thứ nhất giải thích “lâm bồn” như sau:

1 - Từ điển tiếng Việt (Vietlex): “lâm bồn • 臨盆 đg. [cũ, kc] [phụ nữ] đẻ: sản phụ lúc lâm bồn”.
2 - Việt-Nam tân từ-điển (Thanh Nghị): “lâm-bồn • đt. Đến lúc sinh đẻ <> Thời-kỳ lâm-bồn”.
3 - Từ điển tiếng Việt (Văn Tân chủ biên): “lâm bồn • ở cữ (cũ)”.

          Theo đây, “lâm bồn” chỉ phụ nữ trở dạ và sinh đẻ. Nhưng tại sao lại gọi là “lâm bồn”? Nhóm từ điển thứ hai cho chúng ta biết rõ:

1 - “Hán Việt tân từ điển” (Nguyễn Quốc Hùng): “lâm bồn 臨盆 Tới cái chậu, ý nói đàn bà tới lúc sanh đẻ”.

2 - “Việt Nam tự điển” (Hội Khai trí tiến đức): “lâm-bồn • Tới cái chậu tắm. Tức là đẻ <> Đàn-bà khi lâm-bồn phải kiêng khem kỹ”.

3 - “Từ điển Việt Nam phổ thông” (Đào Văn Tập): “lâm-bồn • Tới lúc sinh đẻ (tới lúc cần đến cái chậu tắm)”.

4 - “Việt Nam tự điển” (Lê Văn Đức): “lâm bồn • đt. Tới bồn tắm. • (Bóng) Chuyển bụng đẻ, sinh-nở: Tới lúc lâm-bồn”.

5 - “Từ điển tiếng Việt” (New era): “lâm bồn: Tới cái chậu, ý nói người đàn bà tới lúc sinh đẻ”.

5 - “Từ điển từ và ngữ Việt Nam” (GS Nguyễn Lân): “lâm bồn đgt (H. lâm: đương lúc; bồn: cái chậu) Nói lúc sản phụ đẻ: Lúc vợ lâm bồn, anh chồng cuống quýt chạy ra, chạy vào”.

          Như vậy, Nhóm từ điển 2 đã thống nhất nghĩa của “lâm bồn” 臨盆 là “đến cái chậu”, hay “đến cái chậu tắm”, “cần đến cái chậu tắm”. Tuy nhiên, nếu quả thật, khi sinh đẻ, dứt khoát sản phụ cần phải có cái chậu tắm, thì bà đỡ sẽ đem cái chậu tắm lại, sao lại có chuyện sản phụ tự "lê bước" lại vị trí cái chậu tắm, để rồi hiểu "lâm bồn" là "tới cái chậu"? Với động vật có vú, mang thai, sinh đẻ và cho con bú, sau khi sinh, con mẹ tự "vệ sinh" đứa con sơ sinh bằng cách "liếm" khô các chất dịch nhầy. Với con người, thì vệ sinh bằng cách lau khô cho đứa trẻ, chứ không tắm. Nếu với tộc người Hán, họ tắm rửa, hoặc thực hiện nghi thức tắm rửa cho đứa trẻ sơ sinh, cũng đâu dứt khoát phải tiến hành ngay tại vị trí sản phụ vừa mới sinh, để rồi "lâm bồn" ("đi đến chỗ cái chậu") trở thành nghĩa chỉ việc sinh đẻ.

          Theo chúng tôi, “bồn” 盆, trong “lâm bồn” 臨盆 là gọi tắt của “bồn xoang” 盆腔, tức là “xoang chậu” [pelvic cavity] của người phụ nữ (cụ thể là sản phụ), chứ không phải là “cái chậu”.

          Hán Điển giảng nghĩa của từ “lâm bồn” như sau: “lâm bồn: Thai nhi đã di chuyển xuống đến vùng bồn xoang [xoang chậu] (của sản phụ)”. [Nguyên văn: “臨盆 línpén [parturient;be giving birth to a child;be confined;be in labour] 胎兒以降臨至盆腔 - lâm bồn: thai nhi dĩ giáng lâm chí bồn xoang]”.

          Từ “bồn xoang” 盆腔, được Hán Điển giảng là: “Khoang chậu phía trong của khung xương chậu. Các bộ phận như bàng quang, tử cung, buồng trứng, đều nằm ở trong khoang chậu này”. [Nguyên văn: “盆腔: 骨盆內部的空腔.膀胱, 子宮卵巢等器官皆在此空腔中 - bồn xoang: Cốt bồn nội bộ đích không xoang. Bàng quang, tử cung, noãn sào đẳng khí quan giai tại thử không xoang trung”].

          Vậy tại sao yếu tố “bồn” 盆, lại được dùng trong từ “lâm bồn” 臨盆? Hán Điển giảng hai nghĩa cơ bản của “bồn” 盆: “1.Đồ đựng, hoặc dụng cụ rửa ráy, như: bồn cảnh 盆景, bồn hoa 盆花, bồn tài 盆栽 (trồng cây trong chậu, tức bon-sai), chậu rửa mặt,v.v...2.Đồ vật ở giữa lõm vào giống hình dáng của cái chậu: bồn địa 盆地 (lòng chảo) cốt bồn 骨盆 (khung chậu, khung xương chậu).” [Nguyên văn: 盛放東西或洗滌的用具: 盆景, 盆花, 盆栽,臉盆...2.中央凹入象盆狀的東西: 盆地; 盆骨 - Thịnh phóng đông tây hoặc tẩy địch đích dụng cụ: bồn cảnh, bồn hoa, bồn tài, kiểm bồn...2.Trung ương ao nhập tượng bồn trạng đích đông tây”].

          Từ “lâm bồn” có nghĩa tương tự như “chuyển dạ”, “chuyển bụng” hoặc “trở dạ”, mà Từ điển Vietlex giảng: “chuyển dạ • đg. có triệu chứng [thường là đau bụng] sắp đẻ: chị ấy chuyển dạ lúc nửa đêm. Đn: chuyển bụng, trở dạ”.

          Khi “chuyển dạ” tức là lúc (quá trình) thai nhi di chuyển từ bụng trên xuống bụng dưới để ra ngoài chào đời. Thế nên, đến ngày gần đẻ, người có kinh nghiệm quan sát sẽ nói rằng: “Nhìn bụng thấp rồi, chắc sắp sinh”. Hoặc, trong rất nhiều dấu hiệu của chuyển dạ (như ra nhầy hồng, đau bụng, vỡ ối...), các chuyên gia sản phụ có thêm lời khuyên nhận biết là: “Cảm giác thai nhi di chuyển xuống: Đầu của thai nhi di chuyển xuống khung chậu nên có cảm giác thai nhi tụt xuống”. Phim khoa học mô phỏng quá trình sinh đẻ, cho biết: “giai đoạn đầu của chuyển dạ có thể kéo dài từ 12-19 tiếng, bắt đầu ngay khi em bé di chuyển xuống vùng xương chậu. Giai đoạn hai của chuyển dạ có thể kéo dài từ 20 phút đến 2 tiếng. Khi tử cung kéo giãn được khoảng 10cm, đầu em bé bắt đầu chui qua cổ tử cung để vào ống dẫn đẻ...”

        Trong tiếng Hán, có một số từ đồng nghĩa với "lâm bồn", là "ngoạ nhục" 臥蓐 (nằm nệm); "toạ nhục" 坐蓐 (ngồi nệm); "toạ thảo" 坐草 (ngồi lên [đệm] cỏ); "thượng thảo" 上草 (lên [nệm] cỏ), được “Hán ngữ võng” (漢語網) giảng là: “Thời cổ đại, sản phụ khi chuẩn bị đẻ thì ngồi trên nệm cỏ để đẻ, nên gọi là ngồi nệm” (nguyên văn: 因古代產婦臨產有坐在草蓐上分娩者，故名坐蓐). Từ "nằm nệm cỏ" (đệm cỏ), tương đương với từ "nằm ổ" trong tiếng Việt, vừa chỉ thời kỳ bắt đầu sinh, vừa chỉ thời kỳ sau khi sinh (giai đoạn ở cữ). Điều này là hợp lý, vì khi phụ nữ sinh đẻ, cái mà gắn với họ, chính là giường, nệm, chứ không phải là "cái chậu".

          Như vậy, “bồn” 盆, vốn có nghĩa gốc là “cái chậu”, sau được dùng để chỉ về hình trạng vật gì lõm vào giống như cái chậu (bồn). Cụ thể “bồn” 盆 trong “lâm bồn” 臨盆, có nghĩa là xoang chậu (“bồn xoang”) của sản phụ (chứ không phải “cái chậu”- một dụng cụ để đựng).

          Riêng từ điển của GS Nguyễn Lân giảng sai nghĩa của cả hai chữ “lâm” và “bồn”. Vì “lâm” 臨 trong “lâm bồn” 臨盆 nghĩa là “đến”, “tới” (tức thai nhi từ vị trí “bụng trên”, đã xuống đến “bụng dưới” để chuẩn bị chào đời), chứ không phải “đương lúc”.

Hoàng Tuấn Công 3/2017
Nguồn Blog Tuancongthuphong.blogsot.com

Tác giả bài viết: Hoàng Tuấn Công